Temos que falar do castelán
As autoridades competentes din que queren promover o uso do galego cun gran pacto social. Mais para que suba o uso dunha lingua ten que baixar o uso da outra. E a iso non sei se están dispostas.
Eu isto aprendino de adolescente, a idade na que se complica todo. Tanto ten que saibas falar dúas linguas, ou que decidas con quen falar en galego e en castelán segundo o ámbito da túa vida no que esteas: non se poden falar dúas linguas ao mesmo tempo. Cada vez que che sae falar castelán, estás deixando de falar galego. Cada vez que elixes falar galego, estaslle dando unha patada ao castelán. Sen esa patada nunca falarías o galego.
Si, amiguiños. O conflito lingüístico existe e comeza na parte do cerebro que decide en que falas en cada momento. Imaxino o cerebro dunha persoa bilingüe ou diglósica como na película de Pixar Inside Out (‘Do revés’), un cadro de mandos con dous botóns, un pon galego e outra castelán, e as emocións batallando entre elas para ver a cal lle dan.
Medo aparece cando temes non integrarte nun grupo e decides darlle ao botón do castelán, aínda que non sexa a túa lingua inicial. Vergoña sae cando tes catro anos e chegas a preescolar toda contenta a facer novos amigos e ves que te miran raro cando lles falas en galego, por iso cambias enseguida. Ou cando tes vinte anos, es neofalante e probas a dicir “bos días” nunha tenda, tan baixiño que case non se che escoita. Alegría aparece cando a persoa que tes diante che contesta con outro “bos días” e un sorriso cómplice. Ansiedade fai acto de presenza cando estás nun grupo bilingüe de varias persoas, cada unha fala no que lle peta e ti non dás feito a cambiar de lingua porque estás afeita a falar no que che fale o interlocutor. Tristeza acode cando les unha noticia sobre a perda de falantes do galego, e ti estás tan de baixón que dis: non podo coa vida, e segues machacándote e premendo o mando do castelán.
Ennui (tedio) é unha das emocións que aparece en Inside Out 2, cando a protagonista xa é adolescente. É seguramente a peor emoción de todas. O aburrimento, a preguiza, a falta de ansia. Esa apatía que nos fai non movernos do sitio, quedar coas mans nos petos, mostrar indiferenza cando nos tratan de entreter ou de convencer de algo.
Se cadra é Ennui, coa súa falta de motivación e de emocións vivas, o estado mental no que se atopa agora mesmo o galego, provocado por esa falsa paz social na que se quere escudar a lingua do poder para seguilo mantendo, e tamén un pouco, síntoo, polos apóstolos do galego, que son son pesadísimos, adoitan ser pais ou profes, xente á que non lle fas caso cando estás nesa idade do pavo da protagonista de Inside Out 2, cando as emocións che ferven todas na cabeza e noutras partes do corpo.
Non sei vós, pero eu sentín un Ennui moi forte a semana pasada cando lin, en varios xornais ao mesmo tempo, a tribuna do Conselleiro de Cultura en reacción aos datos do INE sobre o alarmante descenso do uso e do coñecemento do galego entre a poboación galega.
Á parte das frases naturalmente soporíferas, como a lingua é o maior tesouro de todos os galegos e galegas (que soe unha zanfona aquí), houbo un momento no que me saltou a perplexidade e Ira fixo acto de presenza, o de cando les algo co que estás totalmente en desacordo: “Ninguén se apunta a falar unha lingua que está continuamente no debate público ou no medio de controversias partidarias”, dixo tan pancho o conselleiro.
Mentira coma unha roda de carro. Absolutamente toda a xente neofalante que coñezo éo grazas ao debate público e ás controversas partidarias. Eu mesma, cando de adolescente decidín falalo tamén fóra da casa e con xente que non o falaba fixen un acto de resistencia civil, por tanto un acto político, ademais dunha decisión práctica que tomou o meu cerebro: O monolingüísmo é deixar acougar un pouco a panca de qué lingua falar e poñer o piloto automático, deixar que Medo, Vergoña e Ansiedade descansen. Dicir: que cambien os outros, que preman eles o botón. Aínda que, cando falas conscientemente na lingua subalterna, elas nunca descansan de todo. Segues a sentir certa incomodidade cando non falas a lingua que falan os demais, ou a que se espera de ti que fales. O bo é que terma dela a emoción Orgullo, a de saber que podes resistir a situación, e que pode que ata alguén te mire con Envexa.
Nas cabezas da xente monolingüe en castelán todo é máis sinxelo: Medo, Vergoña e Ansiedade están xogando ao tute tranquilamente lonxe do cadro de mandos. O piloto automático funciona de marabilla. Quen vai querer cambiar? Nin sequera Envexa, que si que presta unha pouca atención (ay, me encantaría hablarlo, pero como no lo hablo bien…), está disposta a erguerse do sofá para activar o botón do galego.
Pouca xente se pon a falar unha lingua como froito do riquiñismo e da paz social. Con iso non vecemos a preguiza que dá o botón do galego, con todas as molestias que causa. Escoitar o galego nun contexto castelán falante aínda molesta a moita xente, e hai que estar minimamente motivado para querer molestar. Daquela, a estratexia en positivo está ben para que os galegofalantes non deixen de selo, pero apenas crea falantes novos. Mola ter referentes que fagan música, cine, etc e en galego, mais para desfrutar deles non precisas falar o galego ti.
Aí está a cuestión primeira: necesitalo. Se non che fai falta o galego non te vas poñer a falalo. A necesidade pode vir de moitas situacións. Hai xente que o precisa só para falar cos seus avós, coa xente maior. É o caso máis habitual. Hai xente que o precisa no seu traballo. Eu sempre que traballei aquí fíxeno en galego porque houbo un espazo de comunicación que o demandou, o da Autonomía que nos demos entre todas.
Tamén o preciso para escribir esta newsletter, entre outras cousas, e para falar con todo o mundo que me entenda sen sentir que estou cedendo absurdamente á lingua da outra persoa. Cando falo con descoñecidos boto man del para establecer a conversa, non vaia ser que a outra persoa sexa tamén galegofalante e esteamos as dúas facendo o parvo en castelán por compracer supostamente o interlocutor.
Aínda máis: moita xente que habitualmente fala castelán precisa que eu, ou calquera coma min, lle fale galego para ter con quen practicar. De nada ho, para iso está a paguiña que nos paga a Xunta.
Lin outra columna de opinión que me pareceu moi graciosa, porque, no medio dun feixe de argumentos tradicionalistas, apelaba tamén á necesidade de falar o galego, pero esa necesidade referíase á lusofonia. A conquistar economicamente países por aí adiante. Así calquera, faenando fóra do país podes facer crecer o galego sen rabuñarlle un só falante ao castelán dentro del. Coma cando os de Vigo van á feira a Fortaleça e lles sae ese galego que os do outro lado do Miño interpretan como Portuñol, e que, xa de volta, non volven tocar porque non cren que sexa necesario usalo cos habitantes de Galicia.
A gran renuncia (ida)
Levamos varios lustros comprando o marco da imposición do galego a base de propoñer formas en positivo de gañar falantes. De seducilos, disque, para que empecen a falar galego. De “normalizar” para que entendan que non pasa nada por falar en galego. Pero si que pasa. Hai unha ruptura necesaria. Hóuboa de ida e agora tena que haber de volta.
Moitas das nosas nais e avoas (a miña non, pero podería telo feito) falaban só o galego ata que premeron para sempre o botón do castelán, no que foi unha decisión persoal e política: querer prosperar, ascender socialmente, arredarse das orixes que lle puxeran todo difícil na vida e protexer delas aos fillos e netos. Integrarse. Non pasar máis vergoña, medo e ansiedade.
Elas puxeron o piloto automático do monolingüísmo castelán porque lles facía a vida máis fácil. Agora non van cambiar de novo ao galego a menos que tomen conciencia. Porque a competencia téñena. Só teñen que superar o trauma da renuncia primeira e o cóctel de emocións que lles supón deixar de falar o castelán coas veciñas, coas fillas, con descoñecidos.
Se queremos que as fillas desa xeración, a nosa, empecen a falar o galego de adultas e llelo transmitan ás súas fillas, temos que pedirlles outra renuncia, e das gordas: que deixen atrás a lingua que as súas nais lles transmitiron, a única que saben falar ben, a única que escoitan na súa contorna.
O problema é que cada vez menos xente está disposta renunciar, nin sequera de forma simbólica. Non o conseguiu nin o presidente Alfonso Rueda coa súa familia para que saíse falando o galego nun vídeo da campaña ás eleccións galegas. Tampouco creo que lles insistise moito. Sabe que ese manterse na zona de confort recordando cal é a lingua que manda aquí non lle quitaba nin un só voto. Ao revés.
Porque protexer o castelán está na base do proxecto político da Xunta de Galicia desde 2009. Sobre esa idea gañou as eleccións daquela, e posiblemente as siga gañando.
Unha forma de protexer o castelán é deixándoo fóra da ecuación e da conversa sobre “o problema do galego”. O problema do galego non lles afecta a eles, sempre que non toque o seu dereito a falar o castelán. Aí é cando invocan o fantasma da imposición. A imposición é sempre do galego (risas).
Borrouse do debate público a imposición do castelán: por que se impón, con que mecanismos, que clase de castelán, cal é a inercia social que o segue a expandir, que podemos facer para parala.
Nesta fantasía da paz lingüística, o castelán non existe. E o que non existe non se toca. Claro.
A gran renuncia (volta)
Poñamos que me quito de falar castelán: ao final hai premio?
A ver, non é cuantioso, mais premio si que hai. Ninguén fai tanto esforzo persoal só por mellorar as enquisas do INE, pouca xente quere ir pola vida de salvadora do galego. Temos que complementar o argumento utilitario co argumento desfrutón.
Pódense gozar das dúas linguas, e das que queiras a maiores, falando só unha. Non precisamos falar o castelán para gozar das vantaxes de sabelo: hai libros, cancións, películas, podcast e programas de radio e televisión estupendos. Ai de nós se só puidesemos acceder á Televisión de Galicia e á Radio Galega. Hai xente marabillosa en España e Latinoamérica coa que nos podemos entender. Hai moitas oportunidades profesionais, o mercado é moito máis amplo.
Son a primeira en gozar de todo isto, sen deixar de falar só galego na miña vida cotiá e de usalo na maioría de contidos que publico nas redes, que é onde publico eu. Canto máis o falo e máis o escribo, mellor o paso: máis sinto que o meu galego mellora, que é máis rico e máis consciente, que me fixo máis en como o falan os outros para incorporar palabras e expresións que me gustan. E máis me gusta retorcelo, explorar os límites da corrección, coa confianza que me dá ser unha falante veterana e aplicada. Así me gustaría que o aproveitase a xente nova, explorando a súa expresividade máis alá do binarismo correctivo de falalo “ben” ou “mal”.
O mesmo me pasa co castelán. Teño a sorte de relacionarme profesional e afectivamente con moita xente de fóra, e a lingua castelá tamén é a miña ferramenta de traballo, que trato de coidar e de expremer ao máximo. Pero precísoa aló, non a preciso acó. E teño as emocións que terman do meu bilingüísmo bastante en paz.
Velaí o premio. Estou feliz coa miña escolla monolingüe e a miña competencia lingüística. Custa algo de esforzo, mais paga a pena. Non só é necesidade, tamén é vicio. Agora é Alegría a que manda. Convídovos a probar.
Por se non quedou clara a tese: menos réquiems polo galego, máis baixas para o castelán. Ambos idiomas poden convivir nun territorio, nun medio de comunicación, nun texto escrito. Pero nunha boca non poden convivir como linguas diferenciadas. Outra cousa son os híbridos que facemos mentres transicionamos dunha lingua a outra: castelán léxico con fonética e sintaxe galegas, galego léxico con fonética e sintaxe castelás. Con iso imos tirando, eu a tope coa mestizaxe, pero non nos podemos conformar.
Non sei dentro de pouco coa IA, pero mentres a maior parte do ensino e da transmisión lingüística sexan orais, malas noticias para consenso lingüístico: tampouco se poden dar aulas en galego sen deixar de dalas en castelán. E ao revés. Hai que escoller. Cal é a lingua que máis precisa ser falada e aprendida en Galicia, e cal non tanto. A resposta é evidente, máis alá da ideoloxía do partido que preside este Goberno autonómico e que impide un consenso real en favor do galego.
Para esquivar este espiñento asunto do ensino, agora din que o problema de que a rapazada non fale galego está fóra das aulas e non dentro. Que hai que dinamizar fóra, con campañas molonas e tal.
Se eu fose secretaria de política lingüística a miña campaña molona non sería “Apúntate ao galego” (morro de Ennui só con pensalo). Sería literalmente así: PASA DO CASTELÁN. En letras ben grandes. Total, en Galicia tampouco che fai falta, xa temos o outro. Cando viaxes ou cando chatees coas amigas do Séneca, ou cando queiras emigrar ou traballar en remoto para unha empresa de fóra xa o precisarás. Mentres, proba a falalo por aquí un pouquiño menos. E, se cadra, iríame quentando e concluiría a miña diatriba en El Correo Gallego, Nós Diario, Ideal e canto xornal me deixase publicar, dicindo: Que tanta manía vos deu a todas agora con falar o castelán, estamos parvas ou que?
Tamén lles diría ás fillas de Rueda: amigas, decatádevos. Que sodes de boa familia e tedes estudos, e se vos dese a gana poderiades saír falando o galego nese vídeo perfectamente.
Por iso eu nunca serei secretaria de política lingüística. Porque o sentido común non ten nada que facer diante da lingua de poder.
